संत ज्ञानेश्वर महाराज हे 13व्या शतकातील महान संत, तत्त्वज्ञानी, आणि कवी होते. त्यांनी आपल्या जीवनात अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि प्रभावशाली ग्रंथ निर्माण केले. त्यांचे ग्रंथ आजही लाखो भक्त आणि तत्त्वज्ञानाच्या शोधात असलेल्या लोकांसाठी मार्गदर्शन करणारे आहेत. ज्ञानेश्वर महाराजांच्या ग्रंथांचा मुख्य उद्देश म्हणजे भक्तिरस, तत्त्वज्ञान, आणि जीवनाच्या गहनतेवर विचार मांडणे.

1. ज्ञानेश्वरी (Dnyaneshwari)

ज्ञानेश्वरी हा संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा सर्वात प्रसिद्ध आणि महत्वाचा ग्रंथ आहे. हे ग्रंथ भगवान श्री कृष्णाने अर्जुनाला दिलेल्या भगवद्गीतेवर आधारित आहे. ज्ञानेश्वरी हे एक भक्ति-तत्त्वज्ञान आणि अद्वैत वेदांत या दोन्ही प्रकारचे शास्त्र आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद्गीतेतील गूढ तत्त्वज्ञान अतिशय साध्या, सोप्या भाषेत लिहिले आहे, जे सामान्य लोकांसाठी समजण्यास सुलभ होईल.

ज्ञानेश्वरीत ज्ञानेश्वर महाराजांनी प्रत्येक श्लोकाचे विश्लेषण करून त्यातील गूढ अर्थ सांगितला आहे. त्याच्या भाषेत अद्वैत तत्त्वज्ञान आणि भगवानाशी असलेली भक्तिपंथाची व्याख्या अधिक स्पष्टपणे उमगते.

महत्वाचे मुद्दे:

• अद्वैत तत्त्वज्ञान: ज्ञानेश्वरीत संत ज्ञानेश्वरांनी अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा प्रसार केला, ज्यात ब्रह्म आणि जीव यामध्ये कोणतेही भेद नाही, हे सांगितले.

• कर्मयोग: कर्म करत राहून भगवंताशी एकरूप होण्याचा मार्ग ज्ञानेश्वरीत दाखवला.

• भक्ति: भक्तिरंगाचा, प्रेमाचा आणि एकतेचा महत्त्व सांगितला.

2. अमृतानुभव (Amrutanubhava)

संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी लिहिलेल्या दुसऱ्या प्रमुख ग्रंथामध्ये अमृतानुभवचा समावेश आहे. हा ग्रंथ मुख्यतः त्याच्या तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे, आणि त्यात जीवनाच्या गहिर्या सत्यांचा उद्घाटन केला आहे. यामध्ये ज्ञानेश्वर महाराजांनी स्वतःच्या अनुभवावरून तत्त्वज्ञानाच्या आणि भक्तीच्या मार्गावर प्रकाश टाकला आहे. हे एक दर्शनशास्त्र आहे, जे अद्वैत आणि ब्रह्माच्या अभिव्यक्तीला स्पष्ट करते.

महत्वाचे मुद्दे:

• साक्षात्कार: मनुष्याला आत्मा आणि ब्रह्म यामध्ये साक्षात्कार कसा होतो, याचे विवेचन.

• तत्त्वज्ञान: तत्त्वज्ञानाच्या गहन व परिष्कृत विचारांची मांडणी.

• योग आणि भक्ति: संत ज्ञानेश्वरांच्या दृष्टिकोनातून योग आणि भक्तीचा संगम.

3. भावार्थदीपिका (Bhavarth Deepika)

भावार्थदीपिका हा ग्रंथ ज्ञानेश्वर महाराजांच्या आणखी एका तत्त्वज्ञानात्मक काव्यग्रंथाचा भाग आहे. या ग्रंथात भक्तिरस, तत्त्वज्ञान, आणि चित्तवृत्तीनुसार जीवन कसा जगावा हे सांगितले आहे. या ग्रंथात भक्तिरसाची गूढता, सत्त्ववृत्ती आणि आत्मज्ञानाच्या योग्य मार्गाचे निरूपण केले आहे.

महत्वाचे मुद्दे:

• भक्ति आणि तप: साधकाला त्याच्या आंतरिक भावनांशी एकरूप होण्याचा मार्ग दाखवला.

• सत्संग: संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे योगदान वाचकांना आत्मा व जगताशी एकरूप होण्याचा मार्ग दाखवते.

4. हरीविठोबा अभंग (Harivithoba Abhang)

संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्या अभंगांचा संग्रह हा देखील अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या अभंगांतून त्यांनी Lord Vithoba याची गोड भक्तिरंगाने स्तुती केली आहे. त्यांनी भगवान विठोबा किंवा पंढरपूरच्या पंढरीनाथचे ध्यान आणि भक्ति गीते म्हणून अभंग रचले.

महत्वाचे मुद्दे:

• विठोबा भक्ति: विठोबा भक्तीच्या गोड रंगात गुंतलेल्या अभंगांचा संग्रह.

• समाजासाठी: संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी समाजातील प्रत्येक घटकासाठी अभंग लिहिले होते.

5. विवेकसुधाकर (Vivek Sudhakar)

विवेकसुधाकर हा ग्रंथ संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे तत्त्वज्ञान आणि मानसिक स्पष्टतेचा समावेश असलेला आहे. येथे त्यांनी आत्मा आणि ब्रह्म यांची गहन समजून जाण केली आणि विवेकाच्या आधारे जीवनाच्या योग्य मार्गदर्शनासाठी मार्गदर्शन दिले.

महत्वाचे मुद्दे:

• तत्त्वज्ञानाचा साक्षात्कार: जीवनाचे उद्दीष्ट आणि त्याच्याशी जोडलेला विवेक.

• मानसिक शुद्धता: ज्ञानेश्वर महाराजांद्वारे मानसिक शुद्धतेचे महत्त्व.

ग्रंथांचा महत्त्व

संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्या ग्रंथांनी न केवळ भक्तिरंगाचे मार्गदर्शन केले, तर त्यांनी समाजातील चुकलेल्या तत्त्वज्ञानाच्या बाबींवरही विचार मांडले. त्यांचा प्रत्येक ग्रंथ एक शाश्वत मार्गदर्शक आहे, जो जीवनाच्या गहन समस्यांवर प्रकाश टाकतो.

त्यांच्या ग्रंथांमुळे मराठी साहित्यात एक नव्या विचारधारांचा जन्म झाला. आजही, ज्ञानेश्वरी आणि इतर ग्रंथांचे वाचन आणि अभ्यास भारतभर आणि जगभर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.

6. चांगदेव पासष्टी (Changdev Pasashti)

चांगदेव पासष्टी हा संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा एक महत्त्वाचा ग्रंथ आहे जो विशेषतः चांगदेव नावाच्या योगीला उत्तर देण्यासाठी लिहिला गेला. चांगदेव हा एक अत्यंत विद्वान आणि सिद्ध पुरुष होता, ज्याने साधना आणि तत्त्वज्ञानाच्या गहन मुद्द्यांवर आपले विचार मांडले होते. त्याच्यावर ज्ञानेश्वर महाराजांनी ६५ ओव्यांचे उत्तर लिहिले, ज्यामुळे चांगदेव पासष्टी ग्रंथाचा जन्म झाला.

चांगदेव पासष्टी मध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी आत्मज्ञानाच्या महत्त्वावर आणि ब्रह्मज्ञानाच्या गहराईवर विशदपणे विचार मांडले. या ग्रंथात त्यांनी तत्त्वज्ञान, आत्मज्ञान, आणि ब्रह्मज्ञानाचा समर्पण केला आहे. या ग्रंथाच्या माध्यमातून त्यांनी साधकांना आत्मविश्वास, आध्यात्मिक साक्षात्कार, आणि जीवनातील परम सत्याचा अनुभव घेण्याचे महत्त्व सांगितले.

चांगदेव पासष्टीचे प्रमुख मुद्दे:

• आत्मज्ञान: चांगदेव पासष्टी मध्ये आत्मज्ञान आणि आत्मविकासाच्या मार्गावर चर्चा केली आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी आपल्या शिष्यांना आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी योग्य साधनेची आवश्यकता सांगितली.

• तत्त्वज्ञान: चांगदेव पासष्टीमध्ये तत्त्वज्ञानाच्या विविध पैलूंवर चर्चा केली आहे, ज्यात जीवनाचे सत्य, ब्रह्म, आणि परमात्मा यांचा समावेश आहे.

• ध्यान आणि साधना: या ग्रंथामध्ये साधना, ध्यान आणि ब्रह्मसाक्षात्कार यांचे महत्त्व सांगितले आहे.

7. हरिपाठ आणि अभंग

संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे हरिपाठ आणि अभंग हे त्यांच्या भक्तिरस, तत्त्वज्ञान आणि समाजप्रबोधनाचे अद्वितीय उदाहरण आहेत. त्यांचं लिखाण भक्तीचा गोड प्रवाह आणि तत्त्वज्ञानाच्या गहन विचारांचा एकत्रित अनुभव आहे. त्यांनी भक्तिरसाच्या ओवी रचून लोकांना आत्मा-परमात्म्याशी एकरूप होण्याचा मार्ग दाखवला.

हरिपाठ:

हरिपाठ हा संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा भक्तिपंथीय ग्रंथ आहे. या ग्रंथाच्या माध्यमातून त्यांनी भक्तिरस, तत्त्वज्ञान, आणि जीवनाच्या गहिर्यतेचा अनुभव दिला. “हरीच्या पंथावर चालणे” या विचारावर आधारित हरिपाठमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी हरीच्या पथावर चालण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. हरिपाठ साधकांना अध्यात्मिक उन्नती आणि भगवंताशी एकरूप होण्याचा मार्ग दर्शवतो.

अभंग:

संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी विविध अभंग रचले, जे भक्तिरंगाचे आणि तत्त्वज्ञानाचे गोड संगीत होते. यामध्ये त्यांनी जीवनाच्या दृष्टीने भक्तिरंग, देवाशी संबंध आणि आत्मज्ञानाचा महत्त्व स्पष्ट केला. पसायदान हा त्यांचा एक अत्यंत प्रसिद्ध अभंग आहे, जो प्रार्थनास्वरूप आहे. हा अभंग आजही लोकांच्या ओठांवर आहे आणि त्याचा भक्तिमार्गात विशेष महत्त्व आहे.

अभंगांच्या माध्यमातून संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी समाजप्रबोधन केले आहे. त्यांनी आपल्या अभंगांमध्ये भक्तिरंग, समाजातील विविध कुटुंबे, आणि समाजिक दायित्वांची चर्चा केली आहे. हे अभंग आजही भक्तांच्या जीवनातील प्रेरणा आणि आध्यात्मिक साक्षात्काराचा स्रोत आहेत.

हरिपाठ आणि अभंगांचे प्रमुख मुद्दे:

• भक्तिरंग: हरिपाठ आणि अभंगांमध्ये भक्तिरंगाची महत्त्वपूर्ण चर्चा केली आहे, ज्यामध्ये एकतर्फी प्रेम आणि भक्तीवर प्रकाश टाकला आहे.

• तत्त्वज्ञान: या ग्रंथांमध्ये तत्त्वज्ञानाचा समर्पण असून, आत्मज्ञान आणि ब्रह्मज्ञानावर आधारित मार्गदर्शन दिले आहे.

• समाजप्रबोधन: अभंग आणि हरिपाठ यांच्या माध्यमातून संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी समाजातील अंधश्रद्धा आणि व्यावहारिक जीवनात प्रगल्भता दाखवली आहे.

• आध्यात्मिक साधना: अभंग आणि हरिपाठ एकतर साधकांना आत्मज्ञान प्राप्त करण्यासाठी प्रेरित करतात, आणि दुसऱ्या बाजूला भक्तिरंगाने त्यांच्या जीवनात आनंद आणतात.