दिवाळी २०२५: केवळ दिव्यांचा नव्हे, तर आत्मशुद्धी आणि समृद्धीचा उत्सव

दिवाळी, ज्याला दीपावली म्हणूनही ओळखले जाते, हा हिंदू संस्कृतीतील सर्वात मोठा आणि महत्त्वाचा उत्सव आहे. हा केवळ दिव्यांचा सण नसून, तो आत्मशुद्धी, आनंद, आणि भौतिक तसेच आध्यात्मिक समृद्धीचा उत्सव आहे. हा सण अंधकारावर प्रकाशाचा, असत्यावर सत्याचा आणि दुःखावर आनंदाचा विजय दर्शवतो, जो भगवान श्रीरामचंद्रांच्या चौदा वर्षांच्या वनवासानंतर अयोध्येत परतल्याच्या स्मृतीपासून साजरा करण्याची परंपरा आहे. दिवाळीचा हा पंचपर्वात्मक उत्सव कार्तिक कृष्ण पक्षातील त्रयोदशी (धनत्रयोदशी) पासून सुरू होऊन कार्तिक शुक्ल पक्षातील द्वितीयेपर्यंत (भाऊबीज/यमद्वितीया) साजरा केला जातो.

या उत्सवामध्ये केवळ देवी लक्ष्मीची कृपा प्राप्त करणे अपेक्षित नसते, तर यात आरोग्य देवता धन्वंतरीची पूजा (धनत्रयोदशी), नरकयातनेपासून मुक्ती (नरक चतुर्दशी), नैतिक कर्तव्यपालन (बलिप्रतिपदा), आणि भावनिक नाती दृढ करणे (भाऊबीज) यांचा समावेश असतो. ही सर्वसमावेशकता दर्शवते की हिंदू सण कॅलेंडरमध्ये दिवाळी हे एक एकीकृत आणि जीवनाच्या सर्व पैलूंना स्पर्श करणारे पर्व आहे .

सन २०२५ मधील दिवाळीचा कालखंड आणि तिथी निर्णय

सन २०२५ मध्ये दिवाळीचा मुख्य कालावधी १८ ऑक्टोबरपासून २३ ऑक्टोबर या दरम्यान असणार आहे. भारतीय सण हे सौर दिनांकांवर नव्हे, तर चंद्र तिथीवर आधारित असतात. त्यामुळे, तिथीचा आरंभ आणि समाप्ती स्थानिक सूर्योदयाशी किंवा विशिष्ट शुभ काळाशी (उदा. प्रदोष काळ) जुळत नसल्यास, तिथी निर्णयामध्ये, विशेषतः लक्ष्मीपूजनाच्या तारखेबद्दल, संभ्रम निर्माण होतो

२०२५ मध्ये, अमावस्या तिथी २० ऑक्टोबर रोजी दुपारी ०३:४४ वाजता सुरू होऊन २१ ऑक्टोबर रोजी संध्याकाळी ०५:५४ वाजता समाप्त होत असल्याने, मुख्य लक्ष्मीपूजन कोणत्या दिवशी करावे याबद्दल संभ्रम होता. तथापि, धार्मिक विधीसाठी सर्वात महत्त्वाचा प्रदोष काळ २० ऑक्टोबरला सूर्यास्तानंतर उपलब्ध असल्याने, बहुसंख्य धार्मिक अधिकारी आणि पंचांगकारांनी २० ऑक्टोबर २०२५, सोमवार हाच लक्ष्मीपूजनासाठी योग्य दिवस निश्चित केला आहे.

सारणी १: दिवाळी २०२५ – पंचपर्वांच्या अचूक तारखा आणि दिवस (महाराष्ट्र पंचांगानुसार)

(टीप: २० ऑक्टोबर रोजी अमावस्या तिथी प्रभावी असली तरी, चतुर्दशी तिथीचा काही भाग २० ऑक्टोबर रोजी सकाळपर्यंत उपस्थित राहील, ज्यामुळे नरक चतुर्दशी आणि लक्ष्मीपूजन हे काही पंचांगांमध्ये एकाच दिवशी दर्शविले जातात).

धनत्रयोदशी आणि नरक चतुर्दशी: प्रारंभिक पर्व (Dhanteras and Narak Chaturdashi: Initial Festivals)

२.१. धनत्रयोदशी (१८ ऑक्टोबर २०२५, शनिवार)

दिवाळी उत्सवाचा आरंभ कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीला म्हणजेच १८ ऑक्टोबर २०२५ रोजी धनत्रयोदशीने होतो. हा दिवस केवळ संपत्तीचा नाही, तर आरोग्याचाही आहे, कारण हा दिवस समुद्रमंथनातून प्रकट झालेल्या आरोग्य देवता भगवान धन्वंतरी यांची जयंती म्हणून ओळखला जातो.

धनत्रयोदशीला खरेदीचे विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी सोनं, चांदी, दागिने, भांडी आणि गृहसामग्री खरेदी करणे अत्यंत शुभ मानले जाते. या खरेदीमागे घरात धन आणि समृद्धी स्थिर राहावी ही धारणा असते. वस्तू खरेदी करण्यासाठी १८ ऑक्टोबर रोजी दुपारी १२:१८ पासून ते १९ ऑक्टोबर रोजी दुपारी १:५१ पर्यंतचा काळ विशेषतः योग्य मानला गेला आहे. या दिवशी लक्ष्मीसोबतच संपत्तीचे रक्षक मानले जाणारे कुबेर यांचीही पूजा केली जाते, जेणेकरून घरात आलेल्या धनाचे रक्षण आणि स्थैर्य कायम राहावे.

नरक चतुर्दशी: नरकमुक्ती आणि अभ्यंगस्नान (१९ ऑक्टोबर २०२५, रविवार)

तिथी आणि अभ्यंगस्नानाचे निर्धारण

नरक चतुर्दशी, ज्याला ‘छोटी दिवाळी’ असेही म्हणतात, हा कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी तिथीला साजरा केला जातो. २०२५ मध्ये अभ्यंगस्नानाचा विधी प्रामुख्याने १९ ऑक्टोबर रोजी केला जाईल. नरक चतुर्दशीचा मुख्य विधी म्हणजे पहाटे अभ्यंगस्नान करणे. ‘पहिली अंघोळ’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या स्नानासाठी तिळाचे तेल आणि उटणे वापरले जाते. धार्मिक मान्यता आहे की या दिवशी पहाटे अभ्यंगस्नान केल्यास नरकयातनांपासून मुक्ती मिळते.

पहाटेच्या विधींमध्ये अपामार्ग (एक प्रकारचे रोप) आणि चकबक डोक्यावरून फिरवून प्रार्थना करण्याची परंपरा आहे. या विधीदरम्यान, “सीता लोष्ट सहा युक्तः सकण्टक दलान्वितः । हर पापमपामार्ग। भ्राम्यमाणः पुनः पुनः” ही प्रार्थना केली जाते, ज्याचा अर्थ ‘हे अपामार्ग, मी तुला काटे आणि पानांसहित डोक्यावरून पुन्हा पुन्हा फिरवत आहे, तू माझ्या पापांचा नाश कर’ असा आहे. यानंतर, स्नान करून शुद्ध वस्त्र परिधान करून दक्षिण दिशेला तोंड करून यमराजाच्या चौदा नावांनी तर्पण (जल-दान) करण्याची प्रक्रिया केली जाते, ज्यामुळे पितरांना मुक्ती मिळते.

पौराणिक विवेचन: नरकासुर वध (विजयाचे प्रतीक)

नरक चतुर्दशी साजरी करण्यामागे एक महत्त्वाचे पौराणिक कारण म्हणजे भगवान श्रीकृष्णांनी केलेला नरकासुर राक्षसाचा वध. नरकासुर नावाच्या दैत्याच्या अत्याचारांनी त्रस्त झालेल्या देवता आणि १६,००० स्त्रियांची त्याने कैद केली होती. नरकासुराला एका स्त्रीच्या हातूनच मृत्यू येण्याचा शाप असल्यामुळे, श्रीकृष्णाने आपली पत्नी सत्यभामा यांच्या मदतीने कार्तिक कृष्ण चतुर्दशीच्या दिवशी त्याचा वध केला आणि सर्व स्त्रियांची सुटका केली. या विजयाच्या आनंदाप्रीत्यर्थ लोकांनी दिवे लावून उत्सव साजरा केला, तेव्हापासून नरक चतुर्दशी साजरी करण्याची प्रथा सुरू झाली.

यमदीपदान आणि दैत्यराज बलीचे वरदान

नरक चतुर्दशीला ‘यम चतुर्दशी’ असेही म्हटले जाते आणि या दिवशी यमराजासाठी दीपदान (यम दीप) करण्याचे विशेष महत्त्व आहे.⁷

दुसरी पौराणिक कथा दैत्यराज बलीशी संबंधित आहे. भगवान विष्णूंनी वामन अवतार घेऊन बलीकडून त्रयोदशी ते अमावस्येदरम्यान तीन पाऊले जमीन दान घेतली. बलीच्या वचननिष्ठेमुळे प्रसन्न होऊन वामनाने त्याला वरदान दिले. बलीने वरदान मागितले की, या तीन दिवसांत जो मनुष्य दीपावली साजरी करेल, त्याच्या घरी लक्ष्मीचा वास राहील; आणि जो चतुर्दशीला नरकासाठी दीपदान करेल, त्याच्या सर्व पितरांना नरकातून मुक्ती मिळेल आणि यमराजाची यातना होणार नाही. या वरदानामुळेच नरक चतुर्दशीला यमदीपदान करण्याची परंपरा सुरू झाली.

यमदीपदान हे प्रेत काळात (सूर्यास्तानंतर) घराबाहेर किंवा दक्षिण दिशेला करणे आवश्यक मानले जाते, ज्यामुळे कुटुंबाचे अकाली मृत्यूपासून संरक्षण होते. या दिवशी संपूर्ण घरात किमान १४ दिवे लावले जातात.

उत्सवातील द्वैतवादी उद्देशाचे विश्लेषण

नरक चतुर्दशीचा तिथी निर्णय १९ ऑक्टोबर (अभ्यंगस्नान) आणि २० ऑक्टोबर (तिथीचा काही भाग) या दोन दिवसांत विभागलेला आहे. पंचांगानुसार, अभ्यंगस्नानाचा विधी सूर्योदयापूर्वी पूर्ण करणे महत्त्वाचे असल्याने, तो १९ ऑक्टोबरला प्रभावी ठरतो. यामुळे, २० ऑक्टोबरला केवळ ‘लक्ष्मीपूजन’ हा मुख्य दिवस म्हणून प्रभावी ठरतो.

या उत्सवाचे आध्यात्मिक स्वरूप द्वैतवादी आहे. एका बाजूला, नरकासुराच्या वधानंतर रोषणाई करून विजयाचा आनंद व्यक्त करणे हा ‘आनंदोत्सव’ आहे, तर दुसऱ्या बाजूला, यमदीपदान करणे हा ‘पितरांना नरकयातनेतून मुक्ती’ मिळवून देण्याचा एक गंभीर विधी आहे. या परंपरेतून हे स्पष्ट होते की दिवाळी हा केवळ आनंदोत्सव नसून, पूर्वजांना श्रद्धांजली वाहणारा आणि मृत्यूच्या देवतेचा सन्मान करणारा गंभीर विधी देखील आहे, ज्यामुळे जीवित आणि मृत आत्म्यांमध्ये संतुलन साधले जाते.

दिवाळीचा मुख्य दिवस: लक्ष्मीपूजन आणि शास्त्रीय तिथी निर्णय (Lakshmi Puja and Shastriya Tithi Determination)

लक्ष्मीपूजनाची अचूक तारीख: २० ऑक्टोबर २०२५, सोमवार

प्रदोष काळ आणि अमावस्या तिथीचा समन्वय

दिवाळीचा केंद्रबिंदू कार्तिक कृष्ण अमावस्येला होणारे लक्ष्मीपूजन आहे. २०२५ मध्ये या तिथीच्या वेळेमुळे संभ्रम निर्माण झाला होता, परंतु शास्त्रीय नियमांनुसार त्याचे निराकरण केले गेले आहे. कार्तिक अमावस्या तिथी २० ऑक्टोबर २०२५ रोजी दुपारी ०३:४४ वाजता सुरू होते आणि २१ ऑक्टोबर २०२५ रोजी संध्याकाळी ०५:५४ वाजता समाप्त होते.

धार्मिक ग्रंथांनुसार, लक्ष्मीची पूजा नेहमी सूर्यास्तानंतरच्या प्रदोष काळात (Pradosh Kaal) केली जाते. प्रदोष काळ म्हणजे स्थानिक सूर्यास्तापासून पुढील सुमारे अडीच तासांचा कालावधी.

चूंकि २० ऑक्टोबर रोजी अमावस्या तिथी दुपारीच सुरू झाली आहे, त्यामुळे २० ऑक्टोबरच्या संध्याकाळचा प्रदोष काळ अमावस्या तिथीमध्ये पूर्णपणे उपलब्ध आहे. या शास्त्रीय आधारावर, का काशी परिषद आणि Drik Panchang सारख्या धार्मिक प्राधिकरणांनी २० ऑक्टोबर २०२५, सोमवार हाच लक्ष्मीपूजनासाठी शास्त्रसंमत दिवस म्हणून देशभरात साजरा करण्याची शिफारस केली आहे.

३.१.२. प्रादेशिक आणि आंतरराष्ट्रीय पंचांग मतभेद

दिवाळीच्या तारखेतील फरक हा पंचांग गणितातील सूक्ष्म फरकाचा परिणाम असतो. विशेषतः, स्थानिक सूर्यास्त आणि अमावस्या तिथीचा आरंभ/समाप्ती यांचा समन्वय साधणे आवश्यक आहे.

• महाराष्ट्र आणि पश्चिम भारत: महाराष्ट्रातील (मुंबई, पुणे, नागपूर) आणि बहुतांश देशातील पंचांग २० ऑक्टोबरला लक्ष्मीपूजन करण्यास शास्त्रसंमत मानतात, कारण प्रदोष काळाला सर्वाधिक महत्त्व दिले जाते. दुबई, अबू धाबी, युरोप, अमेरिका आणि कॅनडामध्येही २० ऑक्टोबरलाच पूजा अपेक्षित आहे.
• पूर्वेकडील मतभेद: देशातील बिहार, झारखंड, ईशान्येकडील राज्यांमध्ये तसेच आशिया, ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडमध्ये काही पंचांग २१ ऑक्टोबरला लक्ष्मीपूजन सुचवतात. अमावस्या तिथीचा दुसऱ्या दिवशीचा उदय आणि तिथीच्या समाप्तीचे नियम विचारात घेऊन हा निर्णय घेतला जातो. मात्र, बहुसंख्य पंचांग प्रदोष काळाला अधिक महत्त्व देत असल्याने, २० ऑक्टोबरची तारीख ही व्यापक स्तरावर स्वीकारली गेली आहे.

३.२. लक्ष्मीपूजन शुभ मुहूर्त (२० ऑक्टोबर २०२५)

लक्ष्मी पूजेसाठी प्रदोष काळ, स्थिर लग्न (Vrishabha Kaal) आणि निशिता काळ (Mahanishita Kaal) हे तीन महत्त्वाचे मुहूर्त विचारात घेतले जातात. स्थिर लग्न काळात पूजा केल्यास लक्ष्मी त्या घरात स्थिर राहते, अशी धार्मिक मान्यता आहे. नागपूर, महाराष्ट्र येथील पंचांगानुसार २० ऑक्टोबर २०२५ साठीचे शुभ मुहूर्त खालीलप्रमाणे आहेत:

सारणी २: लक्ष्मीपूजन २०२५ (२० ऑक्टोबर, सोमवार) शुभ मुहूर्त

३.३. आध्यात्मिक आणि आर्थिक महत्त्व

लक्ष्मीपूजन हे केवळ धार्मिक विधी नसून, ते जीवनातील आर्थिक स्थिरतेच्या इच्छेचे प्रतीक आहे. स्थिर लग्न (उदा. वृषभ काल) या मुहूर्तांना व्यवसायाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते, कारण या वेळेत केलेली पूजा घरात आणि व्यवसायात लक्ष्मीला स्थिर करते. व्यापारी वर्ग या काळात चोपडा पूजा करतात किंवा नवीन खाते सुरू करतात.

या दिवशी लक्ष्मी आणि गणेशाची एकत्र पूजा केली जाते. गणेश हे विघ्नहर्ता आणि बुद्धीचे देवता असल्याने, लक्ष्मीच्या आगमनापूर्वी बुद्धी आणि शुभ कार्याची खात्री केली जाते. घराला दिव्यांच्या रोषणाईने प्रकाशित करून (दीप प्रज्वलित करणे) नकारात्मक ऊर्जा दूर केली जाते आणि सकारात्मक, समृद्ध ऊर्जा आकर्षित केली जाते. यामुळे लक्ष्मीपूजन हा भारतीय अर्थव्यवस्थेसाठी एक महत्त्वाचा आर्थिक आणि सांस्कृतिक टप्पा बनतो.

दिवाळी पाडवा आणि बंधुप्रेमाचा सोहळा: भाऊबीज (Diwali Padwa and Bhaubeej)

बलिप्रतिपदा आणि दिवाळी पाडवा (२२ ऑक्टोबर २०२५, बुधवार)

दिवाळीचा चौथा दिवस कार्तिक शुक्ल प्रतिपदेला, म्हणजेच २२ ऑक्टोबर २०२५ रोजी साजरा होतो.⁶ याला बलिप्रतिपदा किंवा दिवाळी पाडवा असे म्हणतात.

हा दिवस दैत्यराज बली यांच्या सत्त्वशीलतेचे स्मरण करतो, ज्यांनी भगवान वामनाला आपले सर्वस्व दान केले. यामुळे त्यांची सत्यनिष्ठा सिद्ध झाली आणि त्यांना वामनाने वरदान दिले. महाराष्ट्रात दिवाळी पाडवा विशेषतः नवविवाहित दांपत्यांसाठी खास असतो. या दिवशी पत्नी पतीला ओवाळते, पती तिला भेटवस्तू देतो आणि त्यांच्या वैवाहिक जीवनात सुख-समृद्धी टिकून राहण्यासाठी विधी केले जातात.

याच दिवशी काही प्रादेशिक परंपरांमध्ये गोवर्धन पूजा (पर्वताची पूजा) आणि अन्नकूट (देवाला विविध पदार्थांचा नैवेद्य) आयोजित केला जातो.

भाऊबीज / यमद्वितीया (२३ ऑक्टोबर २०२५, गुरुवार)

दिवाळीचा शेवटचा महत्त्वाचा दिवस म्हणजे भाऊबीज. या दिवशी बहिण आपला भाऊ ओवाळते आणि त्याच्या सुख-समृद्धीसाठी प्रार्थना करते. भाव बहिणीला भेटवस्तू देतो आणि तिचे रक्षण करण्याचे वचन देतो.

या पाच दिवसांच्या माध्यमातून दिवाळी सणाचे खरे सौंदर्य अनुभवता येते. घरात आनंद, नाती, प्रकाश आणि उत्साह यांचा संगम होतो. यंदा, २०२५ मध्ये दिवाळी सणात भाग घेणाऱ्या प्रत्येकासाठी हा कालावधी विशेष आणि मंगलमय ठरेल.

निष्कर्ष: दिवाळीचे शाश्वत संदेश (Conclusion: The Eternal Message of Diwali)

दिवाळी २०२५ चा कालखंड १८ ऑक्टोबर ते २३ ऑक्टोबर या दरम्यान असून, या वर्षाचे लक्ष्मीपूजन प्रदोष काळ आणि अमावस्या तिथीच्या समन्वयामुळे सोमवार, २० ऑक्टोबर २०२५ रोजी करणे हे शास्त्रसंमत ठरते.⁵ प्रदोष काळात (संध्याकाळी ०५:४५ ते ०८:१५) आणि स्थिर लग्न वृषभ काळात (रात्री ०७:१३ ते ०९:१२) पूजा करणे हे विशेष शुभफलदायी आहे.⁸

या पंचपर्वात्मक उत्सवाचे सखोल विश्लेषण केल्यास असे दिसून येते की, दिवाळी हा केवळ एक धार्मिक उत्सव नाही, तर तो जीवनातील पाच मूलभूत मूल्यांचा संगम आहे:

१. आरोग्य आणि समृद्धी: (धनत्रयोदशी) धन्वंतरीची पूजा आणि स्थिर धनाच्या आगमनाची तयारी.

२. नरकमुक्ती आणि विजय: (नरक चतुर्दशी) नरकासुराच्या अत्याचारांवर विजय आणि यमदीपदानाद्वारे पितरांना मुक्ती.

३. स्थिरता आणि कृपा: (लक्ष्मीपूजन) प्रदोष काळात लक्ष्मीला घरात स्थिर करण्याचे प्रयत्न.

४. कर्तव्य आणि स्नेह: (पाडवा) राजा बलीच्या सत्यनिष्ठेचे स्मरण आणि वैवाहिक नातेसंबंधाचे दृढीकरण.

५. सुरक्षा आणि निस्वार्थ प्रेम: (भाऊबीज) यम आणि यमुनेच्या कथेनुसार, भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी बहिणीने केलेली प्रार्थना.

या सखोल विवेचनाद्वारे, २०२५ मधील दिवाळी साजरी करणारे सर्व भक्त केवळ अचूक तारखा आणि मुहूर्तच नव्हे, तर प्रत्येक विधीमागील नैतिक आणि पौराणिक आधारही समजून घेतात. दिवाळी हा केवळ प्रकाशाचा नाही, तर ज्ञानाचा, समृद्धीचा आणि नात्यांमधील प्रेमाच्या चिरंजीव अस्तित्वाचा उत्सव आहे.