भारतीय संस्कृतीत दिवा (दीप) लावण्याला खूप महत्त्व आहे. संध्याकाळी घराच्या मुख्य दाराजवळ दिवा लावण्याची प्रथा जवळपास प्रत्येक हिंदू घरात आढळते. पण ही प्रथा केवळ एक धार्मिक रीत आहे का? किंवा यामागे काही वैज्ञानिक तर्कदेखील लपलेला आहे? या लेखात आपण दररोज संध्याकाळी दाराजवळ दिवा लावण्याच्या धार्मिक, सांस्कृतिक आणि वैज्ञानिक महत्त्वावर प्रकाश टाकू.
धार्मिक महत्त्व
1. देवी-देवतांचे आवाहन
हिंदू धर्मात दिवा हा ज्ञान, पवित्रता आणि दैवी शक्तीचे प्रतीक मानला जातो. संध्याकाळी दिवा लावल्याने घरात सकारात्मक ऊर्जा प्रवेश करते असे मानले जाते. दीप प्रज्वलनाने लक्ष्मी (संपत्तीची देवी) आणि सरस्वती (ज्ञानाची देवी) यांचे आवाहन केले जाते.
“दीपज्योतिः परब्रह्म, दीपज्योतिर्जनार्दनः।
दीपो हरतु मे पापं, दीपज्योतिर्नमोऽस्तु ते॥”
(दीप हे परब्रह्माचे प्रतीक आहे, तो पापांचा नाश करतो.)
2. अंधकारावर प्रकाशाचा विजय
संध्याकाळ हा सूर्य आणि चंद्र यांच्या संधिकालाचा काळ असतो. यावेळी अंधकाळाचे आगमन होत असताना दिवा लावल्याने अंधकारावर प्रकाशाचा विजय साधला जातो अशी समजूत आहे.
3. पितृ आणि देवतांची पूजा
शास्त्रांनुसार, संध्याकाळी पितृ (पूर्वज) आणि देवता घरात भेट देतात. त्यांना आदर देण्यासाठी दिवा लावला जातो.
वैज्ञानिक कारणे
1. सूक्ष्मजीव नियंत्रण
घिऊ (तूप) आणि तेलाच्या दिव्यात असलेले औषधी गुणधर्म हवेतून येणाऱ्या हानिकारक जंतूंचा नाश करतात. संध्याकाळी मच्छर व इतर कीटक जास्त सक्रिय असतात, त्यामुळे दिवा लावल्याने ते घरात येणे कमी होते.
2. हवेची शुद्धता
घिऊचा दिवा लावल्याने हवेत ऑक्सिजनची पातळी वाढते. आयुर्वेदानुसार, घिऊ हे वातावरण शुद्ध करणारे असते.
3. मानसिक शांती
दिव्याचा प्रकाश मनाला शांत करतो. संध्याकाळी दिवा लावल्याने मनातील चिंता आणि नकारात्मक विचार कमी होतात.
सांस्कृतिक परंपरा
1. आतिथ्याचे प्रतीक
प्राचीन काळापासून, दिवा हा आगंतुकांचे स्वागत करण्याचे प्रतीक आहे. मुख्य दाराजवळ दिवा लावल्याने घरात येणाऱ्या प्रत्येकाला आपलेपणा वाटतो.
2. शुभारंभाची खूण
नवीन काम सुरू करताना दिवा लावण्याची प्रथा आहे. संध्याकाळी दिवा लावणे म्हणजे दुसऱ्या दिवसाचा शुभारंभ समजला जातो.
आधुनिक युगातील महत्त्व
आजच्या इलेक्ट्रिक लाइट्सच्या जगातही दिव्याचे महत्त्व कमी झालेले नाही. अनेक घरांमध्ये LED दिवे असूनही तेलाचा किंवा घिऊचा दिवा लावण्याची प्रथा टिकून आहे. याचे कारण म्हणजे या प्रथेमागील श्रद्धा आणि विज्ञान यांचा समन्वय.
निष्कर्ष
संध्याकाळी घराच्या दाराजवळ दिवा लावणे ही केवळ एक धार्मिक प्रथा नसून, ती आरोग्य, पर्यावरण आणि मानसिक शांतीशी निगडित आहे. हजारो वर्षांपासून चालत आलेली ही सनातन प्रथा आजही आपल्या जीवनाला सकारात्मकता देत आहे. म्हणूनच, आपणही दररोज संध्याकाळी दाराजवळ दिवा लावून या पवित्र परंपरेचे पालन करूया.