संत एकनाथ महाराज समाधी मंदिर
संत एकनाथ महाराज समाधी मंदिर हे महाराष्ट्रातील एक अत्यंत श्रद्धास्थानी तीर्थक्षेत्र आहे, जे पैठण शहरात गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. संत एकनाथ महाराज हे महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायाचे महान संतकवी होते, ज्यांनी भक्ती, सामाजिक समता आणि आध्यात्मिकतेचा संदेश दिला. त्यांच्या समाधीचे हे पवित्र स्थळ लाखो भक्तांना दरवर्षी आकर्षित करते.
समाधी मंदिराचे वैशिष्ट्य
हे मंदिर संपूर्णतः सागवान लाकडात बांधलेले असून त्याचा वास्तुशिल्पात्मक देखावा साधा, पण अत्यंत भव्य आणि भक्तिभाव निर्माण करणारा आहे. मंदिर परिसराचे सुंदरपणे सुशोभीकरण करण्यात आले असून त्यातच एक भव्य दत्तमंदिर देखील आहे. संत एकनाथ महाराज यांचा जुना वाडा आज मंदिरामध्ये रूपांतरित झाला आहे आणि तोही भक्तांसाठी पूजनीय ठिकाण आहे.
नाथषष्ठी यात्रा महोत्सव
संत एकनाथ महाराजांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ दरवर्षी नाथषष्ठी यात्रा महोत्सव आयोजित केला जातो, ज्याला साडेचारशे वर्षांहून अधिक इतिहास आहे. हा उत्सव फाल्गुन वद्य षष्ठीपासून पुढील तीन दिवस – षष्ठी, सप्तमी आणि अष्टमी – चालतो.
उत्सवातील प्रमुख धार्मिक कार्यक्रम:
मंदिर पहाटे उघडते, त्यानंतर साडेपाच वाजता काकड आरती, ६.४५ वाजता मुख्य आरती, आणि दुपारी १२ वाजता नैवेद्य दाखवला जातो. सायंकाळी गोदापूजन झाल्यावर आरती होते आणि रात्री ९.३० वाजता मंदिर बंद होते. या काळात संपूर्ण पैठण नगरी भक्तिभावात न्हालेली असते.
संत एकनाथ महाराज – जीवन आणि कार्य
जन्म: इ.स. १५३३, पैठण
निधन (समाधी): फाल्गुन वद्य षष्ठी, शके १५२१ (२६ फेब्रुवारी इ.स. १५९९)
संत एकनाथ महाराज हे संत ज्ञानेश्वरांच्या २५० वर्षांनंतर जन्मलेले एक प्रभावी संत होते. त्यांनी आपल्या अभंग, भारुड, गवळणी, गोंधळ, आणि जोगवा यांद्वारे सामान्य जनतेमध्ये जागृती केली.
कुटुंब:
वडील: सूर्यनारायण
आई: रुक्मिणी
पत्नी: गिरिजाबाई
मुले: गोदावरी, गंगा (मुली) आणि हरी (मुलगा – हरिपंडित)
गुरू:
जनार्दनस्वामी – देवगड येथील अधिपती, दत्तोपासक आणि चाळीसगावचे देशपांडे
कार्य:
- एकनाथी भागवत – एकादश स्कंधावर १८,८१० ओव्यांची टीका
- भावार्थ रामायण – सुमारे ४०,००० ओव्या
- रुक्मिणी स्वयंवर
- दत्तात्रेयाची आरती (त्रिगुणात्मक त्रयमूर्ती दत्त हा जाण)
- ज्ञानेश्वरीची प्रत शुद्ध करणे
संत एकनाथ हे महावैष्णव, दत्तभक्त आणि देवीभक्त होते. त्यांनी जातिभेदाच्या विरोधात उभे राहत समाजप्रबोधन घडवले.
पैठण – धार्मिक आणि ऐतिहासिक नगरी
पैठण हे प्राचीन काळी प्रतिष्ठान म्हणून ओळखले जात होते. गोदावरीच्या काठावर वसलेले हे शहर संत एकनाथांची कर्मभूमी आहे. शहरात अनेक प्राचीन मंदिरे आहेत, जे नाथषष्ठी यात्रा काळात अधिक उजळून निघतात.
येथे कसे पोहोचाल?
छत्रपती संभाजीनगर हे पैठणसाठी सर्वात जवळचे शहर आहे, जे सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे.
- रेल्वेने: छत्रपती संभाजीनगर रेल्वे स्थानक सर्वात जवळचे आहे.
- बसने: महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाच्या बसेस नियमितपणे पैठणकडे जातात.
- हवेमार्गे: छत्रपती संभाजीनगर विमानतळ हे नजीकचे विमानतळ आहे.
निष्कर्ष
संत एकनाथ महाराज समाधी मंदिर हे केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर भक्तांच्या श्रद्धेचा आणि आत्मिक उन्नतीचा केंद्रबिंदू आहे. येथे येताना केवळ दर्शनच नव्हे तर भक्ती, इतिहास, परंपरा आणि अध्यात्म यांचा संगम अनुभवायला मिळतो. नाथांचा वारसा आणि शिक्षण आत्मसात करण्यासाठी प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी या पवित्र स्थळी भेट द्यावी.